Оєону сахалыы ааєарга умсугутуу.

Кинигэни ааєыы аан дойду јрдјнэн икки атахтаах - ки»и барахсан сайдыытын та»ымын к№рд№р№р. Кинигэ ки»и ки»иэхэ сы»ыанын, олоєу анааран к№р№р дьоєурун сайыннарар. Оєону ааєыыга у»уйуу биир суолунан саа»ыгар с№пт№№х кинигэни, ха»ыаты, сурунаалы истэ, билэ  ааєа улаатыыта буолар. Оєо библиотекаєа бастаан кэллэєинэ јлэ билси»ииттэн саєаланар. Кырдьык даєаны «т№р№ппјттэр кинигэ илбинньиктээх буоллулар да, оєо эмиэ кинигэ тутуурданар» (Профессор, философ Михайлов В.Д.). К№р№рбјт курдук оєо јтјктэн ј№рэнэр. Би»иэхэ библиотекаєа детсад саа»ыттан кэлэллэр. Кыра оєо бастаан ийэтин, аєатын т№р№ппјттэрин кытта кэлэр. Килбигийиэн, кэмчиэрийиэн с№п. Манна т№р№ппјтј кытта оєо тэЅЅэ ааєыыта суолталаах, бииргэ бы»аарсан, сэ»эргэ»эн оєо №йд№№н хааларыгар к№м№л№№х. Кыра саа»ыттан остуоруйаны истэ, билэ улаатар оєо тыла-№»№ сайдар. №йдјјр эйгэтэ кэЅиир. Иккис кэлиитигэр тугу аахпыттарын ыйытала»ан, чопчулаан биэриэххэ с№п. Кэнники санаа атаста»ан, кэпсиир дьоєурун сайыннаран, тылын саппаа»ын байытыа. Маны сэргэ детсад иитээччилэрэ эбилик программанан оєону кинигэєэ сы»ыаран библиотекаєа кэлэллэрэ јгјс. Манна сылдьан саха суруйааччыларын айымньыларыттан дорєоонноох ааєыылары истэн, тэттик кэпсээннэри аахпыттан кэпсииргэ тылларын байыталлар. Онон оєо тыла сайдарыгар, чуолкайдык, чобуотук саЅарарыгар, бэйэтин санаатын лоп-бааччы бы»аарсарыгар кинигэ оруола улахан. Кыра оєону оонньуу к№м№тјнэн кинигэєэ чуга»атар ордуга биллэр, бу оєону сэргэхситэр, оєо мындырдык ырытар, толкуйдуур кыаєа сайдар, билиини истэн эрэ буолбакка бэйэтэ кытты»ан, чэпчэкитик ылынар. Тыл оонньуута оєону икки №рјттээхтик сайыннарар: бастакытынан, оєо оонньооччу бы»ыытынан у»уктар, к№хт№№х, тэрээ»иннээх буолар, икки»инэн оонньуу сылдьан оєо элбэєи билэр, к№р№р.

Оєоєо 3-4 саа»ыттан бэлэмнэнии, били»иннэрии јлэтэ ыытыллар. Оєолорго элбэх ойуулаах чараас кинигэлэри к№рд№р№н, ааєан кэпсиибит. Кинигэ №Ѕн№№х ойуулаах буоллаєына оєо билиэх-к№рј№х баєата кјј»јрэр. Бу кэмЅэ оєолор кыыллар, к№т№рд№р тустарынан кылгас хо»ооннору с№бјлээн истэллэр. Манна т№р№ппјттэр кинигэни харыстыырга, таптыырга ј№рэтэллэр. Оєо кинигэни 5-6 мјнјјтэттэн саєалаан салєыбатын курдук 15 мјнјјтэєэ тиийэ ааєан биэрэбит. Мантан сиэттэрэн оєо 5-6 саа»ыттан бэйэтэ кинигэни ааєыан баєарар буолар. Бу оєо кинигэєэ сыстан кинигэни сэргиир, таптыыр саа»а буолар. Маннык тоєоостоох кэми мјччј туппакка, иилэ хабан ылан салгыыр тоєоостоох. Биллэн турар, т№р№ппјт библиотекаєа сылдьан, оєоєо кинигэ таларыгар к№м№л№»№р. Оєо хараєар хатанар тупсаєай уру»уйдаах, оєоєо №йд№нјмтј№ ис хо»оонноох кинигэлэри биэрэбит.

Уус-уран айымньы оєо сиэр-майгы №ттјнэн сайдыытыгар, уйулєата у»уктарыгар,  м№кјттэн јтј№нј араара ј№рэнэригэр к№м№л№»№р. Саха литературата баай ис хо»оонноох кинигэлэринэн толору. Оєолор ордук с№бјлээн Баал Хабырыыс «Тыатааєы», Тимофей Сметанин «Кј№рэгэй», Иван Мигалкин «Лабаа аайы таммахтар», Константин Оросин «Дьулуруйар Ньургун Боотур» олонхотун, Федорова В. «Дьиктилээх киэ»э», Умсуура «Лап бичик эмээхсин», «БороЅ куобах ј№рэммитэ», Федотова М. «¬јтј к№рдјјр тугутчаан», «Тэбэнэттээх Нулгынэт», Амма Аччыгыйа «Тоєус т№гјл тоєо», «Таал-Таал эмээхсин» диэн айымньыларын с№бјлээн ааєаллар. БјгјЅЅј ааєааччы јксјгэр кинигэни доєор оЅостон, сјбэлэтээри-амалатаары, саЅаны сомсон ылаары, кинигэттэн дьиЅнээх кырдьыгы булаары, ј№рэх эйгэтигэр к№м№л№»јннэрээри библиотекаєа сылдьар. Билигин т№»№ даєаны Интернет сайдан турдар кинигэ ту»ата  сјппэт. Библиотека кинигэ храма, кини ааєааччы личность бы»ыытынан сайдарыгар к№м№л№»№р. Библиотека ки»и-аймах  јйэлэргэ мунньубут билиитин тарєатар соруктаах. Би»иги библиотекабыт оєо-аймаєы кытта јлэлиир буолан, болєомтобутун оєо ааєар дьоєуругар уурабыт. Кинилэргэ анаан кинигэ ырытыыларын, дорєоонноох ааєыылары, тыл оонньууларын, культурнай сырдатар, сынньатар тэрээ»иннэри, слайд-презентациялары, экскурсиялары, к№рсј»јјлэри тэрийэбит, эгэлгэ кјрэхтэри ыытабыт.  Бэйэ т№р№№бјт тылынан кинигэни ааєыы тыын суолталаах.

Арктикатааєы искусство уонна культура государственнай института, Саха республикатын Национальнай библиотеката оскуола ј№рэнээччилэрэ сахалыы т№»№ ааєалларын билээри 2012 сыл бјтэ»игэр чинчийиини ыыппыттара. Мантан к№ст№рјнэн ааєааччы ба»ыйар №тт№ (94,1%) библиотекаєа сылдьан кинигэ уларсан ааєар. 321 ки»и хоруйуттан к№рд№хх№, 160 оєо библиотекаєа сылдьан ааєар, 79 оєо кинигэни маєа»ыынтан атыыла»ар, 34 оєо чугас дьонуттан уларсар, 163 оєо бэйэтэ библиотекалаах, 7 оєо атын сиртэн булар. Тыа оєолоро нэ»илиэк библиотекатыгар уонна оскуола библиотекатыгар тэЅинэн сылдьаллара к№ст№р. 44,7% нэдиэлэєэ 1-2 т№гјл сылдьаллар, манна даєатан этэр буоллахха, кыргыттар уолаттардааєар элбэхтик библиотекаєа сылдьаллара бэлиэтэнэр.

Кинигэни, ха»ыаты эбэтэр сурунаалы  ааєар баєанан салайтаран (56,5%), уэрэххэ бэлэмнэнээри (41,6%) оєо сылдьар. Сорохтор иллэЅ бириэмэни атаараары (27,5%), саЅа литератураны билсээри (23%), библиотека тэрээ»иннэригэр кыттаары (15,2%) кэлэллэр.

Чинчийии тјмјгјнэн республика јрдјнэн 9-12 саастаах сахалыы ааєар оєо 49,8% быры»ыаннара јксјн библиотекаттан уларсан ааєаллар, дьиэлэригэр 50,8% сахалыы кинигэлээх библиотекалаахтар. Кинилэр т№р№№бјт дойду историятын, айылєатын, экологиятын ту»унан элбэх кинигэ тахсара буоллар диэн баєа санаалаахтар.

Литератураєа таптал эмиэ да дьиэ кэргэнтэн, ј№рэппит учууталтан тутулуктаах. Литератураны таптаан ааєар ки»и олоххо бэлэмнээх, кини тј»јјтјн-тахсыытын тулуйар буолар.

Орто саастаах оєолорго ааєар салаа и»инэн 6-8 кылаастарга «Бары бииргэ ааєабыт» кулууп тэриллэн «Кэрэєэ айан» диэн программанан јлэлиир (салайааччы - Платонова А.В.). Манна сјрјн тэрээ»иннэринэн оєолору кинигэ эйгэтигэр сы»ыарар сыалтан эЅин бэйэлээх экскурсиялары тэрийэн, к№рсј»јјлэри оЅорон, оннооєор оєолор «Бичик» кинигэ кы»атыгар кинигэ хайдах бэчээттэнэн тахсарын илэ харахтарынан к№рбјттэрэ кэнники кинигэни сыаналыы ј№рэнэллэригэр саарбаєа суох. 

Билигин даєаны орто саастаах оєолорго аналлаах сахалыы кинигэлэр аєыйахтар. Би»иги ааєааччыларбыт  Постников Федор Федорович - Арчы Сј№дэр «Олоххо бэлэмнээх буол: Таабырын кэпсээннэр»  кинигэтин с№бјлээн ааєаллар. Кинигэєэ сиэр-майгы јтј№ јгэстэрин, т№р№№бјт айылєабыт кэ»иллибэт сокуоннарын тустарынан иитэр-такайар суолталаах, оєону сырдыкка, кэскиллээхэ угуйар, толкуйдатар таабырын кэпсээннэр киирбиттэр.  Би»иги ааєааччыларбыт кутталлаах, мјччјргэннээх сырыылар, булт, аныгы ыччат тјбјктэрин, олохторун тустарынан ааєыахтарын баєараллар.

Улахан саастаах оєолорго «Эйгэ» кулуубун јлэлэтэбит. Манна библиотека араас ньымаларын туттан, элбэх јлэ барар. Суруйааччылары кытта к№рсј»јјлэр, кинигэлэри ырытыы, литературнай викториналар, тыл оонньуулара, кинигэ быыстапкалара, суруйааччыларынан ааєыылар онтон да атын тэрээ»иннэр утумнаахтык ыытыллаллар.  Оєо толкуйдуур дьоєурун сайыннарыыга уонна бэйэтин санаатын саа»ылаан этэригэр суруйааччы айымньытын ырытыы ордук кјјстээєэ биллэр. БилиЅЅи литература кирбиитигэр саЅа јктэнэн эдэр суруйааччылар тахсан эрэллэр. Варвара Окорокова  «Эдэр ки»и уобара»ын кытта майгы - сигили сайдыыта-јјнјјтэ, бу»уута-хатыыта, олоххо миэстэни булунуу курдук темалар сибээстээхтэр», -диэбитэ. БилиЅЅи балысхан тэтимнээх јйэєэ улаатан эрэр оєо мунар-тэнэр кэмигэр мин санаабар, Анна Егоровна Варламова-Айысхаана айымньылара к№м№л№№х буолуохтарын с№п. Оєолор јксјлэрэ бу айымньылары ырытарга к№хт№№х кыттыыны ылбыттара. Санааларын эппиттэрэ. Би»иги кылаас та»ынан ааєыыны тэрийсэн бииргэ јлэлиир учууталларбытыгар махталбыт улахан. Маннык айымньылар  ыччат инники олоєор улахан суолталаахтар, элбэх толкуйу, санааны ј№скэтэллэр.

Оєо норуотун тылынан уус-уран айымньытын билэр, ааєар буоллаєына, бэйэтин ытыктыырга, таптыырга иитиллэр.

Оєону кј»эйэн туран аахтарыы олох табыллыбат. Оччоєо оєо кинигэ диэки к№рб№т да буолуо. Ааєар дьоєуру сайыннарыыга ту»аныллар ньымалар да элбэхтэр:

-  К№м№л№№х ааєыы

- Ааєыы кэнниттэн тута кэпсээ»ин

- Чаастарынан ааєыы

- Сорудахтаах ааєыы

- ©йд№мм№т тыллары бэлиэтээн ааєыы

- Оруолларынан ааєыы

- Дорєооннуктук ааєыы

- Тохтобуллаах ааєыы

- Аахпыты уру»уйунан к№рд№рјј

- Аахпыттан тугу с№бјлээбитин, бэйэтин санаатын сурунуу. (Ааєааччы дневнигын толоруу). Манна сахалыы  кинигэ бэчээттэнэн тахсара, элбиирэ т№»јј кјјс буолар. Дьэ оччоєуна ааєааччы кинигэни кэрэтин кэрэхсээн, ту»алааєын сјјйэн ылан, ис туруга б№є№ргј№, духовнай ис кыаєа сайдыа, №йдјјр- сыаналыыр дьоєура сайдыа, сиэргэ-майгыга туруоруммут сыалын сити»эр, бэйэтин омугун јтј№ јгэ»ин утумнуур.

Оєо аахпыт геройун кытта биир тэЅЅэ хомойсон-ј№рсэн, дириЅник толкуйдуур буоллаєына би»иги сыалбытын ситистибит диибит. Ол аата кини дуу»атын кылын таарыйтаран, кинигэ алыбар ылларан барар, тјмјгэр кинигэ доєордоох буолар.

Би»иги библиотекабытыгар «Кы»амньылаах т№р№ппјттэргэ» серия бастакы та»аарыытыгар «Кинигэни ааєарга у»уйуу - оєо инники кэскилин тјстээ»ин» - диэн ааттаан т№р№ппјттэргэ буклет та»аарбыппыт. Буклет т№р№ппјттэргэ сјбэ бы»ыытынан тахсыбыта. Иккис анал та»аарыы «Остуоруйа оєо сайдыытыгар оруола», ј»јс - «Оєо суруйааччыта Баал Хабырыыска» анаммыта. Буклекка Баал Хабырыыс «Кинигэ», «Таабырыннар», «Атах», «Долбуурга туох баарый?», «¬чјгэй оєо» хо»оонноро киирбиттэрэ. Оєо кыра эрдэєиттэн рифмалаах саЅаны истэ ј№рэннэєинэ тјргэнник саЅарар, айымньы ис хо»оонун №йдјјр буолар.

Маны та»ынан би»иги библиотекабыт библиографтара Кычкина Екатерина Николаевна уонна Кирова Галина Андреевна оєону ааєыынан умсугутар сыалтан библиографическай ыйынньыктары, пособиелары та»аараллар. Ол курдук бу пособиелар, кинигэлэр дьиэ кэргэнинэн ааєыыга уонна учууталларга, библиотекардарга кылаас, оскуола и»инэн араас та»ымнаах тэрээ»иннэри ыытыыга ту»алаахтар. Манна тјмјллјбјт викториналар, таайбараЅнар, литературнай оонньуулар, сценарийдар сјнньјнэн ј№рэх программатынан оЅо»улуннулар, онон ј№рэх да, јлэ да №ттјгэр саЅаны билэргэ,  айарга јктэл буолуохтарын с№п. Оєо №йјгэр-санаатыгар, дуу»атыгар кэбэєэстик тиэрдэр уонна интэриэ»иргэтэр сыалтан, бэриллибит матырыйаалы учуутал да, библиотекарь да бэйэтин јлэтигэр хабааннаах араас уларытыыны киллэрэн, эбэн-к№єјрэтэн ту»аныан с№п. ¬лэлииргэ табыгастаах буоллун диэн таайбараЅнар, викториналар  хоруйдара уонна ту»аныллыбыт литература испии»эгэ кинигэ кэннигэр киллэриллибит.

Кирова Г.А. кыра саастаах оєолортон саєалаан улахан саастаах оєолорго аналлаах «Аптаах холбуйачаан», «Алгыстаах аргы»ым», «¬тј№ аргыстар» диэн кинигэлэри хомуйан оЅорбута. Кинигэлэргэ т№р№№бјт норуоппут фольклора, араас кэмнээєи саха суруйааччыларын айымньылара киирбиттэрэ. Ону та»ынан эбии ааєарга  айымньылар испии»эктэрэ бааллар.

Дьиэ-кэргэн ааєарыгар мультимедийнэй кинигэлэр таєыстылар. Чуолаан библиограф Людмила Ивановна Хабытина «Ааєыый миэхэ» кинигэтэ 3-10 диэри саастаах оєолорго ойуулаан-бичиктээн, тыыннаах саЅалаан та»аарбыта сонун буолбута (2006с.). Манна саха норуодунай суруйааччыта Дмитрий Кононович Сивцев-Суорун Омоллоон «Кј№рэгэй уйата»  киирбитэ. Кырачаан ааєааччылар т№р№ппјттэрин кытта бииргэ олорон таабырын таайан, №с-хо»оонун билэн литературнай айаЅЅа туруналлар. Кинигэ нуоталаах ырыалаах, дьэрэкээн ойуулардаах, №йј туругурдар оонньуулардаах. Саха сирин уонна аан дойду бастыЅ худуо»унньуктарын хартыыналарынан оєолор бэйэлэрэ кэпсээн айыахтарын с№п. Оттон «Т№р№ппјттэргэ ыйынньыкка» уйулєа ј№рэхтээхтэрэ оєо иитиитигэр ту»алаах сјбэлэри биэрэллэр. Иккис  «ОлоЅхо абылаЅа» кинигэ оєону тылынан уус-уран айымньыга чуга»атар, т№рјт култуураєа тирэєирэр. Сыала-соруга - оєону кыра саа»ыттан олоЅхо к№м№тјнэн сахалыы тыыЅЅа иитии, олоЅхоєо интэриэ»и ј№скэтии, олоЅхо тылын-№»јн дириЅэтэн ј№рэтии; оєо-№йјн санаатын айылєаєа чуга»атан у»уйуу, ыллыыр-туойар дьоєурун сайыннарыы. Манна олоЅхоттон бы»а тардыылар, олонхо тылларын бы»аарыылаах тылдьыта, викториналар, оонньуулар уонна тургутуктаах ыйытыылар (тест) киирбиттэр. «Сахам сирэ - олонхо дойдута»  слайд-шоу республика билиЅЅитин уонна историятын арыйар. ¬»јс мультимедийнэй кинигэ «Сыспай сиэллээхтэр эйгэлэрэ» номоххо киирбит Дь№»№г№й оєотугар ананар (2004с.). Кинигэєэ ат ту»унан ј»јйээннэр, хо»ооннор, ырыалар, №с хо»оонноро, таабырыннар, саха суруйааччыларын тэттик кэпсээннэрэ, билгэлэр, хартыыналар, илиинэн оЅо»уктар киирбиттэр. ДьиЅ сахалыы тыыннаах буолан, оєо болєомтотун тардар.

Тјмјккэ, сахалыы ааєар оєо ийэ тыл истиЅин иЅэринэн, тыла хомоєой, иэйиилээх буолар. Библиотека, т№р№ппјт, оскуола биир кэлимник, утумнаахтык јлэлиир буоллахпытына, јлэбит тјмјктээх буолара саарбаєа суох. Бары биир эйгэни олохтоон, оєо сахалыы сайдарын салгыаєын. Оєо дуу»атын таарыйар, кинини кэрэєэ угуйар кинигэлэр јксјј турдуннар.

               Людмила Ефремова, Национальнай библиотека Оєо уонна ыччат киинин кыраайы ј№рэтэр салаатын сэбиэдиссэйэ.

Ту»аныллыбыт литература

1. Киэн туттар ки»ибит // Т№р№№бјт тыл уонна литература.  - 2009  -ѕ2. - Муус устар-бэс ыйа. - С.25

2. Михайлов, В.Д. Кинигэни ааєыыны хайдах к№єјлј№ххэ// Т№р№№бјт тыл уонна литература  - 2009. -ѕ4 (алтынньы-ахсынньы ый). -С.5

3. Чехордуна Е.П. Ийэ тыл иитэр суолтата // Т№р№№бјт тыл уонна литература. -2009. -ѕ1 (тохсунньу-кулун тутар ый). - С.9

4. Чтение детьми и молодежью литературы на якутском языке и языках народов Севера: Материалы социологического исследования/ национальная библиотека Республики Саха (Якутия) - Якутск, 2012. -С.18.