вторник, 5 сентября 2017 г.

САХА СИРИН БАСТАКЫ БЭЧЭЭТТЭРЭ

   


Картинки по запросу Якутские епархиальные ведомости
   1887 сыллаахха муус устар 16 күнүгэр бастакы "Якутские епархиальные ведомости" диэн бэчээтинэй хаһыат тахсыбыта. Кэлин "Голос Якутской церкви" диэн ааттаммыта.



Онтон билигин сахалыы тыллаах тахсар хаһыаттар 1921 сыллаахха аан бастаан күн сирин көрбүт «Манчаарыттан» утум тардаллар.
  Бу хаһыат тахсарыгар саха чулуу уолаттара Платон Ойуунускай, Исидор Барахов, Анемподист Софронов уонна да атыттар улахан өҥөлөөхтөр. 

Картинки по запросу бастакы сахалыы бэчээт


  Бастакы сахалыы тыллаах сурунаал 1912 сыллаахха саха биллэр интеллигеннэрэ тэрийэн таһаарбыт «Саха саҥата» диэн сурунаал буолар. «Саха саҥата» сахалыы тахсыбыт бастакы сурунаал быһыытынан историческай эрэ суолталаах буолбатах. Ити сурунаал күн сирин көрүүтэ оччотооҕу Саха сирин, саха омугун общественнай, культурнай олоҕор сүҥкэн суолталаах түгэнинэн буолбута.

Источник: "Киин куорат" хаһыат, атырдьах ыйын 24 күнэ, 2017с.
2.http://ysia.ru/glavnoe/kak-vse-nachinalos-istoriya-smi-yakutii/ 
3. http://www.kyym.ru/index.php/news/5411---90--
4.  http://www.kyym.ru/index.php/olox/kultura/7355----100-



вторник, 29 августа 2017 г.

ААН БАСТАКЫ ПРОГИМНАЗИЯЛАР

Здание бывшей Мужской классической прогимназии в Якутске. Фото В. Скрипина
  1869 сыл от ыйын 1 күнүгэр бастакы үөрэх кыһата арыллар. Эр дьон классическай прогимназиялара бастаан 4 кылаастаах, онтон 1874-1875 сс. 6 кылаастанан үлэлиир. Үөрэнээччилэрэ үксэ нууччалар этэ, аҕыйах саха баайа оҕотун үөрэттэрэрэ. Үөрэх төлөбүрэ ыарахан сыаналаах уонна анал форма ирдэнэр буолан, олохтоох сахалар үксүлэрэ үөрэҕи сатаан уйумматахтара.





   1882 сыл атырдьах ыйын 15 күнүгэр маҥнайгы 3 кылаастаах кэрэ аҥаардарга анаммыт прогимназия арыллар.
  Бу үөрэх кыһатын, Кузнецова Елизавета Николаевна 23 сыл устата салайан үлэлэтэр. Түбүктээх үлэтин түмүгүнэн, кыһыл, үрүҥ көмүс мэтээллэри уонна да атын сыаналаах наҕараадалары ылаттыыр. 

Источник: 1. "Киин куорат" хаһыат, атырдьах ыйын 24 күнэ, 2017с.

воскресенье, 27 августа 2017 г.

ААН БАСТАКЫ ФОТОСТУДИЯ



   1864 сыллаахха бэс ыйын саҥатыгар Иркутскайтан Штейн диэн хаартыскаҕа түһэрэр идэлээх киһи кэлэн бастакы фотостудияны арыйан үлэлэтэр.

Первые фотографии в Якутске

Дьокуускайга аан бастакы хаартыскалар

Источник: "Киин Куорат" хаһыат. Атырдьах ыйын 24 күнэ, 2017 с.  

Дьокуускай куоракка аан бастакы борохуот.

Картинки по запросу пароход тихон задонский


  1862 сыллаахха Дьокуускайга Өлүөнэ кытылыгар Иван Громов хапытааннаах "Тихон Задонский" диэн бастакы борохуот биэрэккэ тиксибитэ. Манан Өлүөнэ долгуннарын устун Дьокуускайга диэри уу суола аһыллыбыта. 

Источник: "Киин Куорат" хаһыат. Атырдьах ыйын 24 күнэ 2017. -С. 11.

четверг, 1 октября 2015 г.

БАСТАКЫ ТӨЛӨПҮӨН ЫСТААНСЫЙАТА

Дьокуускайга аан бастакы төлөпүөн ыстаансыйата 1911 сыллаахха баар буолбут. Онтон 15 сыл буолан баран Иркутскайы кытары төлөпүөн сибээһэ олохтоммут. 1937 сыллаахха Дьокуускай Москубаны кытары быһа сибээскэ тахсар кыахтаммыт.

БАСТАКЫ СВЕТОФОР

     Саха сиригэр аан бастакы светофор Дьокуускай куоракка 1951 сыллаахха Октябрьскай - Аммосов уулуссалар быһа охсуһууларыгар турбут. Бу светофор илдьэ сылдьар пультаах эбит. 
     Оттон 1953 сыллаахха турбут светофордар суоппардар бэрээдэги кэһиилэрин күүскэ аҕыйаппыта. Ол кэннэ суол быраабылатын кэһии 20% түспүт.
     Нэһилиэнньэҕэ массыына тиксиитигэр Саха сиригэр бастакы уонна Арассыыйаҕа төрдүс миэстэлээх куоратынан Ленскэй буолар. Ленскэй улууһугар 2003 сыл ахсынньытыгар 14885 массыына баара бэлиэтэммит. Оттон 25 тыһ. нэһилиэнньэлээх куоракка ити кэмҥэ 14000 массыына баар эбит.

воскресенье, 24 мая 2015 г.

О5о литературата

Бастакы саха оҕо литературатын суруйааччылара.

Саха литературата аан-бастаан саҕыллан аана аһыллыаҕыттан, Алексей Елисевич Кулаковскай - Өксөкүлээх Өлөксөй "Оскуолаҕа" "Кутуйах""Куоскадиэн хоһоонноруттан саҕалаан, үгүс суруйааччы кырачаан ааҕааччыга айымньыларын анаан суруйдахтара. Саха литературата Сахабыт сиригэр үөрэх өссө тарҕана илигинэ саҕаламмыта.
Аан-бастааҥы оҕоҕо аналлаах кинигэлэр - оччолорго саҥа 
үөрэх тарҕанан эрэр дойдубутугар бастакы учебниктар буолбуттара. Бары билэрбит курдук, В.М.Ионов, С.А. Новгородов, Н.Е.Афанасьев, П.А.Слепцов "Сахалыы сурук-бичик""Сурук-бичик", "Ааҕар кинигэ" диэн үөрэххэ аналлаах кинигэлэри 1922-1924 сс. таһааттарбыттара. Манна норуот уус-уран айымньытыттан ылыллыбыт остуоруйалар, хоһооннор киирбиттэрэ. Нуучча суруйааччыларын тылбаастарын туһаммыттара. Холобура, 1922 с. тахсыбыт "Бастааҥы сурук-бичик" кинигэҕэ барыта 16 кыра кэпсээннэр уонна хоһооннор киирбиттэр. Семен Новгородов "Баҕа аттаммыта""Кэччэгэй""Кутуйахтар ыраахтааҕылара о.д.а. норуот остуоруйаларын, кэпсээннэрин оҕоҕо өйдөнүмтүө, кэбэҕэстик тиийимтиэ тылларынан суруйан таҥан киллэрэр. Бу аан бастакы саха оҕолоро төрөөбүт тылларынан литератураны кытта билсиһиилэрэ буолбута.
1925 с. Н.Е.Афанасьев, П.А.Слепцов, Вера Давыдова таҥаннар "Саҥа суол" диэн 1-кы группаҕа аналлаах учебник оҥороллор. Манна автордар бэйэлэрэ суруйбут кыракый кэпсээннэрэ уонна фольклор айымньылара киирбиттэр. 1926 с. иккис  чааһа тахсар. Дьэ манна балачча элбэх кэпсээннэр, хоһооннор, уачаркалар бэчээттэммиттэр. Ити курдук, 3,4,5 чаастара тахсар. Бу балар учебникка толору эппиэттиир кинигэлэр буолан кэрэхсэммиттэр.
Онон бу үөрэх кинигэлэрэ оҕо литературатыгар аан-бастаан куорсун аспыт кинигэлэринэн ааҕыахха сөп.
1934 с. бүтүн союзтааҕы съезд ыйыытынан Саха сирин суруйааччыларын 1 конференцията буолар. Онно саҥа тэриллибит союз оҕо литературатын сайыннарар, эдэртэртэн оҕоҕо анаан суруйааччылары бэлэмниир соругу ылынар. Кинигэ издательствотыгар оҕоҕо аналлаах салаа арыллар.
Биллэн турар бу  оҕо литературата сайдарыгар улахан олук буолбута.
Өссө биир улахан өйөбүлүнэн биллэн турар, олохтоох периодика таһаарыылара буолбуттара. Ол курдук, 1923 с. тахсыбыт "Кыым""Хотугу ыччат", 1926 с. тахсар "Чолбон" сурунаал уонна 1936 с. тахсар "Бэлэм буол" хаһыаттар боччумнаах көмөнү оҥорбуттара. Манна Эллэй, Амма Аччыгыйа, Суорун Омоллоон, Күн Дьирибинэ, Архип Абаҕыыныскай курдук суруйааччылар оҕолорго аналлаах айымньыларын таһааттарбыттара.
      Сэрии иннинээҕи сылларга аан бастакы оҕо суруйааччылара саха литературатыгар киирбиттэрэ. Ол Вера Дмитриевна Давыдова, Калисфена Ивановна Платонова, Николай Кирикович Седалищев-Дьүөгэ Ааныстыырап уонна Анна Денисовна Неустроева буолаллар.
   Вера Давыдова уонна Калисфена Платонова туһунан матырыйаал, суруйуу олох аҕыйах. суоҕун да кэриэтэ.
   
Вера Дмитриевна Давыдова - саха дьахталларыттан биир бастакынан уус-уран литератураҕа поэзия жанрыгар үлэлэспит, бастакы оҕо суруйааччыларыттан биирдэстэрэ. Сахалыы тылынан үөрэх саҥардыы тэнийэн эрэр кэмигэр саха оскуолаларыгар үөрэх кинигэлэрин оҥорсубут улахан үтүөлээх методист учууталынан буолар. Кини оҥорсубут "Саҥа суол" диэн оҕо үөрэнэр кинигэтэ 1925, 1926 уонна 1927 сылларга үс кинигэнэн бэчээттэнэн тахсыбыта. Бэйэтэ ол кинигэлэригэр оҕолорго анаан хоhооннору, кэпсээннэри суруйталаан бэчээттэппитэ. 1930 сыллаахха Вера Давыдова "Ааҕар кинигэни" оҥорон бэчээттэппитэ. Онон сахатын норуотун иннигэр үөрэх, билии барҕатыгар улахан өҥөлөөх киhинэн буолар. 1975 с. Саха сиринээҕи кинигэ издательствота Вера Давыдова "Оҕолорго" диэн хоhооннорун кинигэтин таhаарбыта.


Калисфена Ивановна Платонова - алтынньы 1 күнүгэр Мэҥэ-Хаҥаласка 2-с Наахара нэһилиэгэр төрөөбүт. 
1938 с. Дьокуускайдааҕы учуутал институтун бүтэрэн төрөөбүт улууһугар Хаптаҕай орто оскуолатыгар историгынан анаммыт. Наахара оскуолатын биир маҥнайгы директора.



Никифор Кирикович Седалищев-Дьүөгэ Ааныс­тыырап баара-суоҕа түөрт-биэс сыл иһигэр сүүр­бэччэ кэпсээни, "Лоокуут уонна Ньургуґун" диэн сэһэни, биир пьесаны суруйан хаалларбыт. Ити үксэ "Бэлэм буол" хаһыакка үлэлиир кэмигэр эбит.
     Кини 1941 сыллаахха оҕо хаһыатын тиһэх нүө­мэрин таһаараат, төрөөбүт дойдутун көмүскэһэ кыргыс хонуутугар барбыта уонна ол хааннаах хабыр хапсыһыыттан төннүбэтэх.



Неустроева Анна Денисовна - Оҕо суруйааччыта, cахаттан бастакы дьахтар суруйааччы, ССРС суруйааччыларын сойууһун чилиэнэфольклору хомуйааччыобщественнай диэйэтэл.


Аан бастакы кэпсээнэ "Албын", 1936 с. суруйбута. "Тиргэһиттэр" диэн бастакы бэчээттэммит кэпсээнэ (1938) биһирэбили ылбыта, хрестоматияларга киирбитэ. Итини таһынан "Таарымта", "Куттамсах куһаҕан", "Ороһукаан",  "О5олор", "Саьыл, эһэ уонна оҕо",  "Тураахтар", "Ходуһа дьүһүнэ", "Оҕонньордоох эмээхсин",  "Кэһии" кэпсээннэрин, остуоруйаларын суруйталаабыта.
Кэпсээннэрин хомуурунньуктара 1939, 1945, 1962 уонна 1994 сыллардаахха тахсыбыттара. 1945 с. "Кырдьык кыайар" диэн кинигэтин таһаартарбыта. Онно М. Т. Шараборин-Кумаров, Н. И. Степанов, И. И. Бурнашов - Тоҥ Суорун, П. П. Ядрихинскай - Бэдьээлэ уонна да атын норуот ырыаһыттарын айымньыларын киллэрбитэ.